امام صادق(علیه السلام) در روایتى که از آن حضرت نقل شده، فرمودند: «الکحل عند النوم امان الماء الذی ینزل فی العین; سرمه کشیدن به هنگام خواب، موجب امنیّت از آب (مروارید و مانند آن) است، که عارض چشم مى گردد».

بخش اوّل: 1ـ مرحوم طبرسى، در کتاب مکارم الاخلاق، در بیان آداب پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) مى گوید:
«و کان لا یفارقه فی اسفاره قارورة الدهن و المکحلة والمقراض و المرآة و السواک و المشط; پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) همیشه شش چیز در سفر همراه داشت 1ـ شیشه کوچکى از روغن و کِرِم 2ـ سرمه دان 3ـ قیچى 4ـ آینه 5ـ مسواک 6ـ شانه».(1)
2ـ روایت زیر در کتاب «دعائم الاسلام» از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل شده است:
«انه امر بالا کتحال بالا ثمد و قال(صلى الله علیه وآله): علیکم به فانه مذهبة لِلْقَذى(2) مصفاة للبصر; پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)سفارش کردند که مسلمانان با «اثمد» سرمه بکشند. و ضمن تأکید بر این نوع از سرمه، فرمودند: سرمه به اثمد خار و خاشاک (و آشغالهاى داخل چشم) را خارج نموده، و چشم را پاک مى کند».(3)
3ـ در روایت دیگرى از آن حضرت، که اهل سنّت نقل کرده اند، مى خوانیم: «علیکم بالا ثمد، فانه یجلو البصر و ینبت الشعر; سرمه (با اثمد) را ترک نکنید، که باعث جلا و نورانیّت چشم و روئیدن موها مى شود».(4)
4ـ در کتاب مصباح الزائر آمده است که:
«ان النبى(صلى الله علیه وآله) کان اذا سافر حمل معه خمسة أشیاء: المرآة و المکحلة والمذرى و السواک و المشط; پیامبر(صلى الله علیه وآله)همواره در سفرها پنج چیز همراه داشت; آینه، سرمه، چنگال، مسواک، و شانه»(5)
5ـ علاّمه مجلسى روایت زیر را از یکى از معصومین(علیهم السلام) نقل مى کند:
«و طین قبر الحسین شفاء من کل داء و الاکتحال بالا ثمد سراج العین و لیکن اربعاً فی الیمین و ثلاثاً فی الیسار عند النوم; تربت قبر (مطهّر) امام حسین(علیه السلام) شفاء هر درد، و سرمه اثمد باعث پرنور شدن چشم است. و مستحب است به هنگام خواب چهار بار در چشم راست، و سه بار در چشم چپ کشیده شود»(6)
6ـ امام صادق(علیه السلام) فرمودند:
«من اخذ من اظفاره کل خمیس لم ترمد عیناه و من اخذ کل جمعة خرج من تحت کل ظفر داء و الکحل یزید فی ضوء البصر و ینبت الاشفار; هرکس ناخنهایش را هر هفته، روز پنج شنبه، بگیرد ناراحتى و دردى عارض چشمانش نمى شود! و اگر روز جمعه هر هفته این کار را انجام دهد از زیر هر ناخنى درد و بیمارى خارج مى شود، و سرمه باعث زیاد شدن نور چشم و رشد مژه ها مى شود»(7)
7ـ امام رضا(علیه السلام) فرمودند:
«من کان یؤمن باللّه و الیوم الاخر فلیکتحل; کسى که ایمان به خداوند و روز قیامت دارد (و مبدأ و معاد را پذیرفته) مستحب است که سرمه بکشد».(8)
8ـ امام رضا(علیه السلام) به یکى از اصحابش فرمود:
«اکتحل، فعرض انه لا یحبّ الزینة فی منزله فقال: اتق اللّه و اکتحل، و لا تدع الکحل; سرمه بکش. وى به حضرت عرض کرد: دوست ندارد خویش را در منزل زینت کند. امام فرمود: تقواى الهى را پیشه کن (از سخن امام معصوم سر پیچى نکن) و سرمه بکش و آن را ترک نکن».(9)
9ـ امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
«الکحل ینبت الشعر و یجفّف الدِّمعه و یُعذِبُ الریق و یجلو البصر; سرمه (چهار فایده دارد)
1ـ به رشد موها کمک مى کند.
2ـ از ریزش اشک زیاد (از حدّ معمول) جلوگیرى مى نماید.
3ـ آب دهان را گوارا مى سازد.
4ـ و چشم را جلا مى دهد».(10)
10ـ امام صادق(علیه السلام) در حدیث دیگرى فرمودند:
«اربع یضئن الوجه: النظر الی الوجه الحسن، و النظر الی الماء الجاری، و النظر الی الخضرة و الکحل عند النوم; چهار چیز سبب نورانیّت سیماى انسان مى شود:
1ـ نگاه کردن (بدون قصد لذّت جنسى) به صورت زیبا(ى شخصى که به او محرم است)
2ـ نگاه کردن به آب جارى
3ـ نگاه به سبزه
4ـ سرمه کشیدن به هنگام خواب».(11)
11ـ امام صادق(علیه السلام) در روایت دیگرى فرمودند:
«الاثمد یجلوا البصر و یقطع الدِّمعة و ینبت الشعر; إثمد (نوع خاصّى از سرمه که در شیمى به آن «انتیمون» میگویند) سبب جلاى چشم، قطع ریزش زیاد اشک و رویش مو مى گردد».(12)
12ـ امام صادق(علیه السلام) در روایتى که از آن حضرت نقل شده، فرمودند:
«الکحل عند النوم امان الماء الذی ینزل فی العین; سرمه کشیدن به هنگام خواب، موجب امنیّت از آب (مروارید و مانند آن) است، که عارض چشم مى گردد».(13)
13ـ امام ششم شیعیان جهان(علیه السلام) از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) چنین روایت مى کند:
«اتی النبی(صلى الله علیه وآله) اعرابى یقال له «قلیب» و کان رطب العینین، فقال له رسول اللّه(صلى الله علیه وآله): اری عینیک رطبتین یا قلیب، قال: نعم یا رسول اللّه، همان کماترى ضعیفتان، قال: علیک بالا ثمد، فانه سرجین العین;یکى از عربهاى جاهلیّت به نام «قلیب» که ناراحتى چشمى داشت و چشمانش دائماً مرطوب بود، خدمت پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) رسید. حضرت به او فرمود: اى قلیب! چشمانت را مرطوب مى بینم. قلیب گفت: بله، اى پیامبر خدا! چشمانم همانطور که فرمودید بیمار و ضعیف است. حضرت فرمود: إثمد (نوع خاصّى از سرمه) را فراموش نکن. سرمه بمنزله کود چشم محسوب مى شود».(14)
14ـ اما هشتم(علیه السلام) فرمودند:
«من اصابه ضعف فی بصره فلیکتحل سبعة مراود عند منامه من الاثمد; هر کس ناراحتى و ضعفى در چشم خویش احساس مى کند به هنگام خواب هفت بار سرمه بکشد، چهار بار در چشم راست و سه بار در چشم چپ».(15)
15ـ پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) فرمودند:
«لا تکتحل بالنهار و انت صائم، اکتحل لیلاً الاثمد یجلو البصر و ینبت الشعر; در روز به هنگامى که روزه هستى سرمه نکش، (بلکه) شب سرمه کن که باعث جلا و صفاى چشم، و رشد موها مى شود».(16)
16ـ امام صادق(علیه السلام) فرمودند:
«الکحل یزید فی ضوء البصر و ینبت الأشفار; سرمه نور چشم را زیاد مى کند و باعث رشد مژه ها مى شود».(17)
17ـ امام رضا(علیه السلام) فرمودند:
«علیک بالا ثمد، فانه یجلوالبصر و ینبت الاشفار و یطیب النکهة و یزید فی الباه; سرمه را فراموش نکن; زیرا باعث جلا و زیاد شدن نور چشم و رویش مژه ها و خوش بو شدن دهان و تقویت قوّه شهوت است».(18)
18ـ امام صادق(علیه السلام) فرمودند:
«الکحل یزید فی المباضعة; سرمه قدرت آمیزش را افزایش مى دهد».(19)
19ـ امام صادق(علیه السلام) فرمودند:
«الکحل باللیل یطیّب الفم و منفعته الی اربعین صباحاً; سرمه کشیدن در شب سبب خوشبو شدن دهان مى شود، و فایده آن تا چهل روز باقى است».(20)
20ـ امام صادق(علیه السلام) در روایت دیگرى فرمودند:
«علیکم بالکحل فانه یطیّب الفم و علیکم بالسواک فانّه یجلو البصر، قال قلت: کیف هذا؟ قال: لانه اذا استاک نزل البلغم فجلا البصر و اذا اکتحل ذهب البلغم فطیب الفم; سرمه را فراموش نکنید که باعث خوشبو شدن دهان مى گردد. و سعى کنید همواره مسواک کنید که سبب جلاى چشم و روشنایى قدرت دید شما مى شود!
شخصى پرسید: چطور سرمه و مسواک این دو اثر را دارد؟
امام فرمود: زیرا بر اثر مسواک «بلغم» کم مى شود و در نتیجه نور چشم زیاد مى شود. و هنگامى که سرمه مى کشید «بلغم»(21)(22)
21ـ امام باقر(علیه السلام) فرمودند:
«الاکتحال بالاثمد ینبت الاشفار و یحدّ البصر و یعین على طول السجود; سرمه کشیدن با اثمد موجب رشد مژه ها مى شود، و چشم را تیز بین مى کند، و به عبادت و شب زنده دارى کمک مى نماید».(23)
نکته جالب این که طبق این روایت، سرمه علاوه بر آثار مادّى، اثر معنوى نیز دارد.
22ـ امام صادق(علیه السلام) در روایتى فرمودند:
«الکحل یعذب الفم; سرمه آب دهان را شیرین مى کند».(24)
23ـ امام باقر(علیه السلام) فرمودند:
«الاکتحال بالا صمد یطیب النکهة و یشدّ اشفار العین، سرمه کشیدن به إثمد دهان را خوشبو و مژه ها را محکم و قوى مى کند».(25)
24ـ امام صادق(علیه السلام) فرمودند:
«الاثمد یجلو البصر و ینبت الشعر فی الجفن و یذهب بالدمعة; سرمه به اثمد سبب جلاى دیده گان و تقویت مژه ها مى شود، و از ریزش زیاد اشک جلوگیرى مى کند».(26)
25ـ امام صادق(علیه السلام) در روایت دیگرى فرمودند:
«من نام علی اثمد غیر مسک أمن من الماء الاسود ابداً مادام ینام علیه;کسى که قبل از خواب سرمه اثمد که با بوى خوش مخلوط نشده استفاده کند، تا زمانى که مداومت بر این کار دارد، از آب سیاه در امان خواهد بود»(27)
26ـ امام صادق(علیه السلام) در روایت دیگرى فرمودند:
«الکحل باللیل ینفع العین و هو بالنهار زینة; سرمه در شب براى چشم سودمند و در روز زینت است.».(28)
27ـ علّامه حسام الدین هندى در کتابش از حضرت على(علیه السلام) چنین نقل مى کند:
«علیکم بالاثمد فانه منبتة للشعر مذهبة للقذاء مصفاة للبصر; سرمه اثمد باعث رشد مو، و از بین برنده خار و خاشاکهاى داخل چشم، و موجب صفاى دیدگان است.».(29)
نتیجه این که: از روایات مذکور اهمیّت فوق العاده سرمه و آثار و فوائد مختلف و فراوان مادّى و معنوى آن روشن شد.
بخش دوم: آداب سرمه کشیدن
روایات این بخش، به سه دسته تقسیم مى گردد:
اوّل:روایاتى که زمان سرمه کشیدن را بیان مى کند.
دوّم: روایاتى که مقدار و تعداد دفعات، سرمه کشیدن را مشخّص مى نماید.
سوّم: روایاتى که به نوع میل و مادّه سرمه اشاره دارد.
دسته اوّل: زمان سرمه کشیدن:
در بسیارى از روایات بیست و هفت گانه گذشته اشاره به این مطلب دیده مى شود که:
شب، موقع خواب، زمان مناسبى براى این منظور است، این مطلب از روایات پنجم، دوازدهم، چهاردهم، پانزده ام، بیست و پنجم، و بیست و ششم بخوبى استفاده مى شود و در احادیث آینده نیز این مطلب به چشم مى خورد.
ضمناً از روایت بیستم و ششم، نکته دیگرى استفاده شد وآن این که: کسانى که مى خواهند به منظور زینت و آرایش از سرمه استفاده کنند در روز سرمه بکشند و کسانى که هدفشان از سرمه آثار جسمى و روحى و خلاصه سلامت روح و جسم است، در شب سرمه بکشند.
علاوه بر این، طبق برخى روایات، پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) همواره شب هنگام موقع خواب این سنّت اسلامى را انجام مى دادند.
دسته دوّم:
تعداد دفعات سرمه کشیدن :
28ـ امام صادق(علیه السلام) از پدرانش(علیهم السلام)، چنین نقل مى کند:
«کان للنبی مکحلة یکتحل منها فی کل لیلة ثلاث مراود فی کل عین عند منامه; پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)سرمه دانى داشت که هر شب به هنگام خواب از آن سرمه دان سه بار در هر یک از چشمانش مى کشید».(30)
29ـ امام صادق(علیه السلام) در حدیث دیگرى از پدرانش(علیهم السلام) چنین نقل مى کند:
«انه کان اکثر کحله باللیل و کان یکتحل ثلاثة افراد فی کل عین; پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)غالباً شبها سرمه مى کرد و در هر چشمش سه بار سرمه مى کشید».(31)
30ـ امام رضا(علیه السلام) از پدرانش چنین نقل مى کند:
«من اکتحل فیلوتّر، من فعل فقد احسن و من لم یفعل فلیس علیه شیء(32); کسى که سرمه مى کشد سعى کند عدد فرد را انتخاب کند (یعنى یک بار یا سه بار یا پنج بار،... نه عدد زوج) البتّه این انتخاب مستحب است، و ترک آن هم مشکلى ندارد».(33)
31ـ در کتاب مکارم الاخلاق در مورد سرمه کشیدن پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)چنین آمده است:
«یکتحل فی عینه الیمنی ثلاثاً و فی الیسری ثنتین و قال: من شاء اکتحل ثلاثاً و کل حین و من فعل دون ذلک او فوقه فلا حرج; حضرت رسول اکرم(صلى الله علیه وآله) در چشم راستش سه بار و در چشم چپش دو بار سرمه مى کشید و مى فرمود: هر کس دوست دارد هر زمانى سه بار سرمه بکشد و اگر بیش از سه بار یا کمتر از سه بار هم بکشد مشکلى نخواهد داشت».(34)
32ـ امام صادق(علیه السلام) مى فرماید:
«کان رسول اللّه(صلى الله علیه وآله) یکتحل بالاثمد اذا آوی الی فراشه و تراً و تراً; سنّت و سیره پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) این بود که به هنگام خواب با إثمد سرمه مى کشید و در تعداد دفعات سرمه کشیدن، عدد فرد را انتخاب مى کرد».(35)
33ـ پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) فرمودند:
«اکتحلوا و تراً و استاکوا عرضاً; به هنگام سرمه کشیدن عدد فرد را انتخاب کنید و مسواک را از عرض دندانها بزنید».(36)
34ـ امام صادق(علیه السلام) مى فرماید:
«ان رسول اللّه(صلى الله علیه وآله) کان یکتحل قبل ان ینام اربعاً فی الیمنی و ثلاثاً فی الیسری; پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) قبل از خواب چهار بار در چشم راست، و سه بار در چشم چپ سرمه مى کشید».(37)
35ـ امام صادق(علیه السلام) از پدرانش(علیهم السلام)، از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) چنین نقل میکند:
«من اکتحل فلیوتر و من تجمّر فلیوتر و من استنجى فلیوتر و من استخار اللّه فلیوتر، در این امور چهار گانه عدد فرد را انتخاب کنید: سرمه کشیدن، رمى جمرات، استنجاء و استخاره».(38)
36ـ امام حسین(علیه السلام) مى فرماید:
«قال لی رسول اللّه(صلى الله علیه وآله) یا بنی اکتحل و تراً یضیء لک بصرک; پیامبر(صلى الله علیه وآله) به من فرمود:
فرزندم: در سرمه عدد فرد را انتخاب کن تا نور چشم تو به سبب آن زیاد شود».(39)
نتیجه این که: آنچه در تعداد دفعات سرمه کشیدن مهم است، انتخاب عدد فرد است; امّا مقدار دقیق آن براى افراد مختلف متفاوت است، بدین جهت در بعضى از روایات فوق که تعداد دفعات سرمه کشیدن مشخّص شده، عددهاى مختلفى ذکر شده است.
دسته سوّم:
نوع سرمه و جنس میل آن :
همانگونه که در روایات گذشته مطالعه فرمودید، در بسیارى از روایات بر سرمه «اثمد» تاکید شده است. بنابراین شایسته است این نوع سرمه مورد استفاده قرار گیرد.
سؤال:سرمه اثمد چیست؟
جواب:در مورد این که «إثمد» سنگ معروفى است که از آن سرمه گرفته مى شود و بنام «سرمه اثمد» نامیده مى شود، همه علماء اهل لغت اتّفاق نظر دارند، امّا این که: معدن این سنگ کجاست؟ اختلاف نظر وجود دارد.
در مجمع البحرین آمده است: «إثمد سنگى است که به وسیله آن سرمه مى کشند و معادن آن در مشرق است، و برخى معتقدند معادن آن در اصفهان است».(40)
دهخدا در لغت نامه خویش مى گوید: «اثمد سنگ سرمه است و آن سنگى است که از مغرب و نیز از اصفهان مى آورند. و بهترین آن، سنگ سرمه اصفهان است، نام دیگر آن انتیمون (antimine)مى باشد».(41)
علّامه مجلسى(رحمه الله) مى گوید: «اثمد سنگ سیاهى است که معدن آن اصفهان و اطراف آن است».(42)
و صاحب حدائق معتقد است: «این نوع سرمه در مکّه مکرّمه یافت مى شود».(43)
خلاصه این که بهترین نوع سرمه، سرمه اثمد است. به این مطلب در روایات نیز تصریح شده است، قسمت عمده این روایات قبلاً ذکر شد، در اینجا به ذکر یک روایت دیگر قناعت مى کنیم:
37ـ بیهقى در کتابش از سعید بن جبیر نقل مى کند که ابن عباس گفت:
قال النبی(صلى الله علیه وآله):«البسوا من ثیابکم البیض و کفنوا فیها موتاکم و من خیر اکحالکم الاثمد انه یجلو البصر و ینبت الشعر; لباسهایتان را از پارچه هاى سفید انتخاب کنید و مردگانتان را در پارچه هاى سفید کفن نمائید و سرمه هایتان را از اثمد، که بهترین نوع سرمه است برگزینید، که سرمه اثمد باعث جلاى چشم و رشد موها میگردد».(44)
نتیجه این که بهترین نوع سرمه، سرمه إثمد است; به گونه اى که برخى(45)که در روایت براى سرمه ذکر شده است، در غیر سرمه اثمد نباشد!
و امّا درمورد جنس «میل» سرمه و جنس «سرمه دان» در روایتى مى خوانیم:
38ـ حسن بن جهم مى گوید: «ارانى ابوالحسن(علیه السلام) میلاً من حدید و مکحلة من عظام فقال: هذا کان لابی الحسن(علیه السلام) فاکتحل به فاکتحلت; امام هشتم(علیه السلام) سرمه دانى که از استخوان و میل آن که از آهن ساخته شده بود را به من نشان داد و فرمود: این از پدرم امام موسى کاظم(علیه السلام) بوده است با این سرمه بکش، سپس من با آن سرمه کشیدم».(46)
شایسته است متخصّصان در این مسأله کاوش کنند: که آهن چه ارتباطى با سرمه دارد که از آن براى این منظور استفاده مى شده است؟
بخش سوّم: دعاهاى هنگام سرمه کشیدن
بى شک ارتباطى بین اعمال و دعاهایى که به هنگام آن اعمال مستحب شمرده شده وجود دارد. بدین جهت توجّه به مضمون این دعاها در خور اهمیّت است; به این دعاها توجّه کنید:
39ـ در روایتى از حضرت رضا(علیه السلام) مى خوانیم که آن حضرت فرمودند:
«هر زمان خواستى سرمه بکشى، میل سرمه را در دست راست بگیر و داخل سرمه دان کن و در آن هنگام «بسم اللّه» بگو و هنگامى که خواستى سرمه را به چشمت بکشى این دعا را بخوان: «اَللّهُمَّ نَوِّرْ بَصَری وَاجْعَلْ فِیهِ نُوراً اَبْصُرُ بِه حَقَّکَ، وَاهْدِنی اِلى طَریقِ الْحَقِّ وَ اَرْشِدْنی اِلى سَبیلِ الرَّشادِ، اَللّهُمَّ نَوِّر عَلَىِّ دُنْیاىَ وَ آخِرَتی; پروردگارا! چشمانم را (بوسیله این سرمه) نورانى گردان، و در چشمانم نورى قرار ده (که نه تنها اشیاء مادّى بوسیله آن قابل رؤیت باشد، بلکه بتوانم با آن) حقّ تو را ببینم. (خدایا!) مرا به راه حق هدایت بنما و به راه رشد ارشاد فرما. پروردگارا! دنیا و آخرتم را نورانى و روشن گردان».(47)
40ـ در روایت دیگرى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم:
«این دعا را به هنگام سرمه کشیدن بخوانید: «اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد اَنْ تُصَلِّی عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد، وَ اَنْ تَجْعَلَ النُّورَ فى بَصَری، وَالْبَصیرَةَ فى دیِنى، وَالْیَقینَ فى قَلْبى، وَالْاِخْلاصَ فى عَمَلى، وَالسَّلامَةَ فى نَفْسى، وَالسَّعَةَ فى رِزْقى، والشُّکْرَ لَکَ اَبَداً ما اَبْقَیْتَنى ;(48)مى خواهم که: بر محمد و آل محمد درود فرستى، و چشمانم را پر نور قرار دهى، و مرا در دینم با بصیرت گردانى، و یقین را در قلب و روحم نافذ گردانى، و عملم را با اخلاص سازى، و جسم و جانم را سالم گردانى، و رزق و روزى ام را وسعت بخشى، و تا زنده ام توفیق شکرگزارى نعمتها را به من ارزانى دارى!».(49)
پروردگارا! توفیق شناخت معارف و احکام حیاتبخش اسلام و سپس عمل به آن و تبلیغ و ترویج صحیح آن را به ما عنایت فرما.
پایان
والسلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته